Մեսչյան ու Հախվերդյան – Ժամանակի զանգերը

Գրեթե վստահ եմ, որ արվեստը՝ խորը տառապանքի, մտրակների, արյան ու քրտինքի մեջ է ծնվում: Այն պարարտ հողն է մարդկային այդ ցավը, որտեղ ծիլ են տալիս տեսիլքները հրեղեն ու դառնում թմրադեղ, սպեղանի մեր վերքերին: Էդպիսի մի պարարտ հող էր սովետական հասարակարգը: Ամենուրեք դուրս պրծած ցցեր ու գամեր, որ սպառնում էին ու ահաբեկում մարմինդ, մտրակ ու զսպաշապիկ, որ խեղդում էին երազներդ:Թերևս զարմանալու չէ, որ էս խառնարանում կոփվում է հոգին, բանականությունը ընդվզում է ժամանակի դեմ  ու արդյունքում ձուլվում են ժամանակի ղողանջները:

Վլադիմիր Վիսոցկիյ, Անդրեյ Տարկովսկի, Մարինա Ցվետաևա, Միխայիլ Բուլգակով, Սերգեյ Փարաջանով… Դեմքեր, որ չխոնարհվեցին անշունչ սոցռեալիզմի առաջ:

Սերունդներին մեր հայրերի ևս բախտ վիճակվեց ունենալու իրենց կողքին դեմքերի, որ պիտի հնչեցնեին ժամանակի զանգերը, որ պիտի երգեին ժամանակն ու հույզերը: Նրանցից երկուսի մասին կուզեի փոքր ինչ խոսել, քանզի նրանք այն երկուսն են, ովքեր երգում են նաև մեր մասին, հետխորհրդային սերունդի:

Արթուր Մեսչյան և Ռուբեն Հախվերդյան: Մի պոետ ու մի ճարտարապետ, այնքան իրարից տարբեր, այնքան իրար հակասող, այնքան իրար մերժող ու վերջապես այնքան միասին: Ես կփորձեմ համառոտ խոշորացույցի տակ առնել նրանց, թեպետ անշնորհակալ ու շատ բարդ գործ է արվեստաբանությունը, առավել երբ մասնագիտական նրբություններին չես տիրապետում: Էնպես որ կանխավ ուզում եմ ներողություն խնդրել վերոնշված մարդկանց, եթե սխալվեմ որևե մեկնաբանության մեջ:

Հախվերդյանը հանճարեղ բանաստեղծ է, նրա ոճը շատ նման է Բոբ Դիլանի, Վլադիմիր Վիսուցկու և Բերթոլդ Բրեխտի պոեզիային:Սակայն զուգահեռները վերջինիս հետ միայն ոճով չեն ավարտվում: Բերթոլդ Բրեխտի էպիկական թատրոնի դրամատուրգիական կառուցվածքը շատ հաճախ կարելի է գտնել Հախվերդյանի երգերի մեջ: Նա հաճախ երկխոսության է բռնվում իր պերսոնաժների հետ, ձևավորելով երկխոսության սխեման էնպես, որ միաժամանակ հասկանալի դառնա հանդիսատեսին պերսոնաժի պատմությունն ու հանգամանքները.                                               (Մեջ. ) “Զավակներդ չվեցին ու թռան օտար ափեր,                                                                    Նույնիսկ չեն էլ մտածում , որ թողել են քեզ անտեր:” (Բարի լույս տիկին Արուս)                 “Հին ընկեր իմ անգին ընկեր, արդյոք նույնն ես մնացել,                                                         Նիհարել ես դու, թե լցվել ու հետույքդ հաստացրել” (Հին ընկեր)                                      Սրանից կարելի է հետևություն անել, որ Հախվերդյանը, այսինքն նրա պերսոնաժը  առկա է միշտ նրա երգերում, այսինքն ամեն մի գործ գրեթե ինքնակենսագրական է: Սակայն ինչպես Բերթոլդ Բրեխտը էնպես էլ նաև Ռուբեն Հախվերդյանը զերծ է մնում պատմությանը ամփոփիչ սեփական գնահատակններ տալուց: Օրինակ՝Բրեխտի “Սեցուանի լավ մարդը” պիեսում, երբ վերջին տեսարանում գլխավոր պերսոնաժը աստվածների դատաստանի առջև է կանգնում, ընդատվում է սյուժեն և ներս է մտնում մի անկախ կերպար, ներողամտությունը հայցում հանդիսատեսի և հորդորում նրանց, փնտրելու և գտնելու յուրովի սեփական գնահատակնն ու “դատավճիռը”: էպիկական թատրոնին հատուկ, վերջավորություն չպարունակող այս մոդելը հաճախ կարելի է գտնել նաև Հախվերդյանի մոտ: “Ծեր գնչուհին” երգի վերջում, նա բաց է թողնում վերջին գնացքը, ճամփու է դնում հարազատներին, ընկերներին ու մենակ մոխրանում չլքելով իր քաղաքը, իսկ եզրակացությունները թողնելով մեզ…Արժեր որ՞:

Հախվերդյանի խոսքը պարզ է, հասարակ, նա հասկանալի է կոշկակարին, հանցագործին և դասախոսին: Նրա բառարանը չի ճանաչում ոչ մի սահմանափակում, անգամ ամենագռեհիկը, նրա նախադասության մեջ դառնում է ոսկե պոեզիա: Դա նաև արդյունքն է նրա վարպետության՝ բառերը թարգմանելու համապատասխան հնչյունների:                                                                                                                                      Մեջ. “Սա մի կուսանո՞ց է, թե սա բոզանոց է,
Ասե՛ք, ձայնազո՛ւրկ իմաստուններ:
Ո՞ւր է անգլուխը՝ քաղաքագլո՞ւխը,
Որն ունի ոռի վրա ծալքեր:”                                                                                                              Եվ վերջում կուզեի արձանագրել մի բավականին հետաքրքրաշարժ փաստ, որը հաճախ չի նշվում, երբ խոսք է գնում Հախվերդյանի պոեզիայի մասին: Նա Ռոբերտ Սահակյանցի կողքին, 21րդ դարի հայ ամենահանճարեղ մոգական ռեալիստն է, երբեմն նաև սյուրռեալիստը:                                                                                                                               Մեջ. “Երբ գիշերն է իջնում մեզ վրա, մեր աչքերն են փակվում,                                           Մեր կապույտ նժույգները մեզանից հեռանում ու փնտրում են իրար…                                 Ես ու լուսինը միասին, մոտեցանք սառած ջրափոսին….                                                     Երևանի գիշերներում, լուսնի ափսեն է գլորվում                                                                          Ու հեռավոր արվարձանում, արծաթե հետքն է իր թողնում…                                                Նույնիսկ ընձուղտը տարօրինակ մի երգ է,                                                                                       Բայց որ փակված է վանդակում նա արդեն երգ չէ…”  Հրաշք ուղղակի:
Իհարկե նրա պոեզիան արժանի է լուրջ քննադատական աշխատության, ոչ էսպիսի մակերեսային համառոտ մեկնաբանությունների, էդ իսկ պատճառով հորդորում եմ ես մեր ժամանակակից երաժշտագետներին, լրջագույնս բացահայտել Հախվերդյանի արվեստի ետնախորշերը, մարգարիտներն ու լույսերը:

Անդրադառնալով Մեչյանին միանգամից պիտի նշեմ, որ նա որևիցե կապ չունի Հախվերդյանի ժանրի հետ, քանզի հաճախ զուգահեռներ են անցկացնում նրա և Մեսչյանի միջև: Արթուր Մեսչյանի հայտնի խոսքերը, որ նա երգիչ չէ, շատերի կողմից ընդունվում է որպես դեմագոգիա և անգամ ինչ որ “Ատամներ” ունեցող որոշ հումորային բալագաններ ”բոցեր” են վառում այդ մտքի վրա: Սակայն հասկանալու համար Մեսչյանի արվեստը լրջագույնս հարկավոր է անդրադառնալ այս խոստովանությանը:

Ուշադիր ուսումնասիրլու դեպքում, հասկանալի է դառնում մի բան՝ հիմնականում Մեսչյանի երգերը չունեն սյուժե, փոխարենը տեսարանների կամ ավարտվող գործողությունների նկարագրում է:       Մեջ. ” Դատարկվել են փողոցները, հարազատ ձեր դեմքերից և շրջում են չորս բոլորը լոք ստվերները անցյալից…”,                                                                      ”Խուլ հառաչանքի, ցավի մորմոքի, միշտ նույն գիշերով սահմանված չես դու…”: Նրա երգերում առկա են իրարից անկախ դրվագներ, որոնք վերջի վերջո ենթարկվելով մեղեդուն ապաստան են գտնում մեկ ընդհանուր գաղափարի ներքո ու դառնում ամբողջություն: Էստեղ հենց բացահայտվում է “Ես երգիչ չեմ” թեզի որոշ եզրեր: Մեսչանը երգերին մոտենում է որպես ճարտարապետ: Նա գծում է կառույցի հատակագիծը՝ մեկ համընդհանուր մեծ գաղափար:Նա կառուցում է, բացահայտում այդ ”շինությունը” սենյակ առ սենյակ, խուց առ խուց,  որմնանկարում է յուրաքանչյուր սրահ, զարդարում սյուները և կամարներով կապում ամենը իրար: Ամենակարևորը՝ այդ ամենը կրում է համնդանուր մի տանիք:

Ի տարբերություն Հախվերդյանի, Մեսչյանը հանգամանքներ նկարագրելուց բավականին զգուշորեն է այդ անում, նա փիլիսոփայորեն է մոտենում հարցերին, տալիս է ավելի շատ հարցեր: Մեջ.” Աշխարհը այս բաժանվել է, հազար ու մի տարբեր կտորների, ասում են շատ վաղուց, ստում են երևի..                                                                      Մենք հաղթեցինք պատերազմում սակայն պարզվում է պարտվեցինք…                                 Բել ոսոխին Հայկը հաղթեց, կամ հակառակը երևի…                                                                     Ուր էիր աստված, երբ թալանում էին չքնաղ մի երկիր…”
Հետաքրքրաշարժ է նաև այն փաստը, որ Մեսչյանի երգերի հերոսը (եթե էդպիսին լինում է) չունի պերսոնաժ, նա մարդ արարածն է և նրան հուզում են համամարդկային խնդիրները, կյանքի իմաստ (”Երբ իմաստազուրկ է լինում”, ”Հաջորդ կյանքում”), արդարություն,եղբայրություն, հավասարություն (”Աշխարհը այս բաժնվել է”, ”Դիմակահանդես”, ”Հույս”)

Մեսչյանի խոսքը բարդ է, երբեմն հանված հայերենի նկուղներից և անծանոթ նրա բառարանը զետեղվելով, նրա խորհրդավոր և միստիկ մեղեդու հնչյուններում, էլ ավելի խորհրդավոր է դարցնում նրա երգը: Պատահական չէ որ նրա երգերի գործիքավորումը ուսումնասիրելուց հասկանում ես, որ գրեթե միշտ առկա է էլէկտրոնիկ երգեհոնի ձայնը: Եվ այնումաենայնիվ էնպես է կառուցում ու հյուսում նա երգը, որ անգամ հարվածային գործիքների սոլոն հանդիսատեսին խորհրդավոր է թվում և բազում հարցադրումների ու մարտահրավերների հանում:

Ինչևիցե… Նրանք երկուսն են մեր ժամանակում, այսքան իրարից տարբեր, իրար հակասող, իրարամերժ, բայց այնքան միասի՜ն: Այո, երկուսն ել միասին մեր ժամանակների հանճարներն են:

Հա ու քանի չեմ մոռացել, սոցցացներում հաճախ եմ կարդում վիրավորանքներ Ռուբենի հասցեին, պատճառաբանությամբ որ նա այպանել է Մեսչյանին, բոլոր այդ comment-ներին ուզում եմ պատասխանել.” Հանգիստ կացեք, օրինակ Չեխովը Շեքսպիրին համարում  էր ամենաանտաղանդ դրամատուրգը, դրանից ոչ Չեխովը վատ գրող դարձավ, ոչ էլ Շեքսպիրը:” 🙂

Վերջում տեղադրում եմ իմ ամենասիրած մեկական երգերը, Մեսչյանից և Հախվերդյանից…

Ռուբեն Հախվերդյան – Հիշում եք տիկին

Արթուր Մեսչյան – Վերջին անգամ

Լսեք միայն լավ երաժշտություն… 😉

Հովմարե…